Dilgam AHMAD
Bu sene Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurucusu Mehmet Emin Resulzade’nin 140. doğum yılıdır. 28 Mayıs 1918’de başkanı olduğu Azerbaycan Milli Şurası, Tiflis’te Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmiş, 7 Aralık 1918 tarihinde Bakü’de Müslüman Doğu’nun ilk demokratik parlamentosunun açılışını yapmıştır. 1918 yılının Haziranından Kasım ayına kadar İstanbul’da bulunan Resulzade, çeşitli Osmanlı matbuatına mülakatlar vermiş, Osmanlı Sultanı V. Mehmet’in cenaze merasimine katılmış, Sultan VI. Mehmet ve Enver Paşa ile görüşmüştür.
1920’de Rusya’nın Azerbaycan’ı işgal etmesinin ardından Resulzade hapsedilmiş ve Stalin onu Moskova’ya götürmüştür. İki sene sürgünde kaldıktan sonra, Musa Carullah ve diğer Tatar aydınlarının yardımıyla kayıkla Petersburg’dan Finlandiya’ya kaçmış ve 1922 Aralık ayının sonlarında İstanbul’a varmıştır.
Osmanlı başkentine gelen Resulzade, kısa sürede Azerbaycanlı mültecileri kendi partisi ve teşkilatı etrafında toplamış, 1923’te “Yeni Kafkasya” dergisini ve “Azerbaycan Cumhuriyeti” kitabını çıkarmış ve Türkiye’deki siyasi çevrelerle iletişime geçmiştir. İzmir suikastından sonra Mustafa Kemal Paşa’ya telgraf gönderenler arasında Resulzade de yer almıştır.
Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’ne ve onun siyasi liderlerine önem veren Resulzade, Azerbaycanlı mültecilerin Türkiye’de korunmasına çalışmış ve aynı zamanda İstanbul’da konferanslar vererek Bolşeviklere karşı mücadeleyi canlı tutmuştur. Resulzade, 1922-1930 yılları arasında İstanbul’da yaşamıştır. Daha sonra Avrupa’ya giden Mehmet Emin Bey’e II. Dünya Savaşı’ndan sonra tekrar Türkiye’ye dönme izni verilmiş ve bu kez Ankara’ya yerleşmiştir. 1947-1955 yılları arasında Ankara’da yaşayan Resulzade, Cebeci Asrı Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Mehmet Emin Resulzade’nin Mustafa Kemal Atatürk ile görüşmesine dair elimizde henüz bir belge bulunmamaktadır. Ancak böyle bir görüşmenin olasılığı yüksektir. Ne yazık ki, Atatürk’ün vefatından sonra yazdığı makalesinde Resulzade bu görüşmeye dair bir işaret vermemiştir.
1928 yılında Türk Neşriyat Yurdu tarafından hazırlanan “Türkün Altın Kitabı: Gazi’nin Hayatı ve Büyük Halaskarımız Hakkında Münevverlerimizin ve Meşahirimizin İntibaat ve Mülahazatı” isimli eserde Mehmet Emin Bey’in de bir makalesi yer almıştır. Bu, Resulzade’ye olan güvenin bir göstergesiydi. “Kurtulan Şarkın Sembolü” isimli bu makalesinde Resulzade, Atatürk’ün etkileyici kişiliği ve liderlik vasıfları üzerinde durmuş ve Atatürk’ün hem Amerikan Devrimi’ni hem de Fransız İhtilali’ni Türkiye’de hayata geçirdiğini vurgulamıştır.
Resulzade, Atatürk’ün vefatı üzerine İsmet İnönü ve TBMM Başkanı Abdülhalik Renda’ya taziye mesajı göndermiş ve üç dilde makale yazmıştır. Resulzade’nin, Berlin’de çıkardığı “Kurtuluş” dergisinin Kasım 1938 tarihli 49. sayısının kapağında Atatürk’ün resmi yer almıştır. Bu sayının ilk makalesi, Resulzade’nin kaleme aldığı “Kardeş Türkiye, Başın Sağolsun!” adlı yazıydı. Atatürk’ün vefatı dolayısıyla kaleme alınan bu makalede, Resulzade Atatürk inkılaplarını şu şekilde değerlendirmişti: “Türkiye’deki milli kurtuluş hareketinde Şarktaki milli kurtuluş hareketleri için örnek olacak en mühim nokta bu hareketin maneviyatını sevk eden düşünüş felsefesidir ki, onun başlıca vasfı nakilden – yani metafizikten kurtularak, akla – yani pozitivizme verilmektir!”.
Mustafa Kemal’in cismen öldüğünü, fakat Mustafa Kemallerin yaşadığını, onun kurduğu cumhuriyetin ebedi olduğunu vurgulayan Resulzade, yazısını bu cümlelerle bitirmiştir: “Hakimiyetin tacdarlara inhisar ettiği eski devirlerde, “Kral öldü yaşasın, kral” derlerdi. Şimdi hakimiyet krallarda değil, milletlerdedir. Bunun için de biz, Azerbaycanın hissiyatına tercüman olarak, deriz: “Kardeş Türkiye, Başın Sağolsun!…”
Resulzade’nin bu yazısı, bir az farklı şekilde “Şimali Kafkasya” dergisinin Kasım-Aralık 1938 tarihli 55-56. sayısında Rusça, Varşova’da çıkan “Wschod Orient” dergisinin 1938 yılında yayımlanan 4. sayısında Lehçe olarak yayımlanmıştır.
15 Ocak 1950 tarihinde, Azerbaycan Kültür Derneği’nin ikinci kongresi öncesinde, Mehmet Emin Resulzade, birkaç arkadaşıyla birlikte Atatürk’ün Etnografya Müzesi’ndeki geçici mezarını ziyaret etmiştir.
