Dr. Hamed KAZIMZADE:
Azerbaycan’daki basın, siyasi, sosyal ve ekonomik dönüşümlerden etkilenmiş karmaşık ve dalgalı bir tarihe sahiptir. Bu tarih, Rus İmparatorluğu döneminde ilk yayınların ortaya çıkmasından günümüz medya durumuna kadar, basın özgürlüğü, sansür ve devlet kontrolü gibi çeşitli aşamaları kapsamaktadır. Bu makalede, Azerbaycan’daki basının tarihi dönüşümleri, mevcut durumu ve medyanın karşılaştığı zorluklar incelenecektir.
Rus İmparatorluğu Dönemi: Basının Başlangıcı
Azerbaycan’daki ilk yayınların ortaya çıkışı Rus İmparatorluğu dönemine dayanır. Bu dönemde, Rusların genişleme politikaları ve çeşitli etnik gruplar arasında Rus kültürü ve dilinin yayılması çabalarıyla, yerel yayınlara olan ihtiyaç hissedilmiştir. 1875 yılında Hasan Bey Zerdabi tarafından yayınlanan “Ekincı”, Azerbaycan Türkçesiyle yayımlanan ilk gazete olarak kabul edilir ve Azerbaycan medya tarihindeki önemli bir dönüm noktasıdır. Bu gazete, halk arasında okuryazarlığı ve genel farkındalığı artırma amacıyla yayınlandı ve kültür ile kamu bilgisi alanında önemli bir etki yarattı.
Bu dönem, sosyal ve kültürel konuları ele alan diğer çeşitli yayınların da ortaya çıkmasına tanık oldu. Ancak, bu gazetelerin faaliyetleri, ağır sansür ve hükümet baskıları nedeniyle hızla sınırlı hale geldi ve bazıları kapatıldı. Bu dönemde diğer yayınlar da Rus yetkilileri tarafından denetleniyor ve genellikle kültürel ve sosyal meselelerle ilgilenirken, siyasi konulara girmekten kaçınıyorlardı. Bu sansür, sadece yayınların içeriğini değil, aynı zamanda halk arasında bir kafa karışıklığı ve güvensizlik ortamı yaratmaya neden oldu.
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti: Nispi Basın Özgürlüğü
1918 yılında Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesi ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla medya nispi bir özgürlük deneyimi yaşadı. Bu kısa ama önemli dönem, siyasi, kültürel ve sosyal meseleleri ele alan birçok yayının ortaya çıkmasına tanık oldu ve Azerbaycan’ın milli ve siyasi kimliğinin şekillenmesinde önemli bir rol oynadı (Milner, 2021). Bu dönemde basın, siyaset, kültür ve sosyal meseleler gibi çeşitli konularda tartışmalara ve görüş alışverişlerine katıldı. Bu dönemin en önemli yayınlarından bazıları, insan hakları, sosyal adalet ve siyasi meseleler hakkında makaleler yayımlayan “Turan” ve “Azerbaycan” gazeteleridir. Ancak bu nispi özgürlük dönemi, Azerbaycan’ın Bolşevikler tarafından işgal edilmesi ve 1920’de Sovyetler Birliği’ne katılmasıyla sona erdi ve medya ağır baskılar altına girdi. Bu dönemde, ifade özgürlüğü ve medya faaliyetleri ciddi şekilde kısıtlandı özgürlüğü ve medya faaliyetleri ciddi şekilde kısıtlandı ve birçok gazeteci hapse girdi veya ülkeden kaçtı.
Sovyet Dönemi: Sansür ve Tam Kontrol
Azerbaycan, Sovyetler Birliği’ne katıldığında, medya tamamen Sovyet devletinin kontrolü altına girdi ve Marksist ideolojiyi yaymak ve Komünist Parti politikalarını onaylamak için bir araç haline geldi. Bu dönemde, sansür ve eleştirilerin bastırılması medya faaliyetlerinin belirgin özellikleri haline geldi. Basın, Komünist Parti’nin politikalarına uymak zorundaydı ve devlet politikalarını eleştiren medya faaliyetleri şiddetle bastırılıyordu.
Bu dönemde, medya sadece devlet onaylı haberleri yayımlamakla yetiniyordu ve eleştiriler ve muhalif görüşler asla tolerans gösterilmiyordu. Bu durum, eleştirilerin ve eleştirel raporların nadiren yayımlandığı, sıkı bir devlet kontrolü altında sınırlı bir ortam yarattı. Bu durumun bir sonucu olarak, gazeteciler arasında kendi kendine sansürün ortaya çıkmasıydı; öyle ki, kendileri hassas konulara değinmekten kaçınıyorlardı.
Bağımsızlık Dönemi (1991-günümüz)
Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından Azerbaycan’ın 1991’de bağımsızlığını ilan etmesiyle birlikte, ülkenin medya ortamı önemli ölçüde iyileşti ve bağımsız medya kuruluşları faaliyet göstermeye başladı. Ancak, siyasi istikrarsızlık, Dağlık Karabağ Savaşı ve ekonomik krizlerin basın üzerinde birçok olumsuz etkisi oldu. Bu dönem, özellikle bağımsız yayınların, radyo ve televizyonların özel mülkiyetinin arttığı yıllarda belirginleşti.
Ancak, 2003’ten itibaren hükümet medya üzerinde giderek daha fazla kontrol uygulamaya başladı. Birçok ana medya ya doğrudan devlet mülkiyetine geçti ya da devletin yakınında bulunan kişilerin etkisi altına girdi.
Bu dönemde, sosyal ve siyasi zorluklara odaklanan bağımsız ve eleştirel medya organlarının ortaya çıkışına tanık olduk.
Dijital Medya ve Sosyal Medya
İnternetin ve çevrimiçi medyanın ortaya çıkması, ifade özgürlüğü için alanı bir nebze genişletti. Meydan TV ve Azadlıq Radyo gibi dijital medya, bağımsız ve eleştirel bilgi kaynakları olarak tanınmaktadır. Bu medya organları, bağımsız haber ve analizler sunarak, ortaya çıkan bilgi boşluklarını doldurmaya çalıştılar. Öte yandan, Facebook, Twitter ve Instagram gibi sosyal medya platformları, sosyal ve siyasi meseleler hakkında farklı görüşleri ifade etmek için yeni araçlar haline gelmiştir. Bu medya, gençler ve sosyal aktivistler için kamuya açık bir şekilde görüşlerini ifade etme ve diğerleriyle bilgi alışverişinde bulunma fırsatı sunmaktadır. Ancak, hükümet de çevrimiçi faaliyetleri izlemeye çalışmakta ve gerektiğinde zararlı gördüğü içerikleri filtrelemek veya kaldırmak için harekete geçmektedir.
Zorluklar ve Gelecek Perspektifi
Medyanın karşılaştığı ana zorluklar, ekonomik baskılar, yasal kısıtlamalar ve güvenlik tehditleri olup, bu durum medya faaliyetlerini etkilemektedir. Azerbaycan’daki basın durumu, iç siyasi değişiklikler ve uluslararası topluluğun ifade özgürlüğü konusunda sağladığı baskılarla doğrudan ilişkilidir. Bu ülkede medyanın geleceği, iç siyasi değişiklikler, uluslararası baskılar ve sivil toplumun ifade özgürlüğünü koruma çabaları gibi çeşitli faktörlere bağlıdır.
Şu anda, uluslararası toplum ve insan hakları kuruluşları, Azerbaycan’daki ifade özgürlüğü durumuna sürekli olarak dikkat çekmektedir ve Azerbaycan hükümetini insan hakları ve medeni özgürlüklere saygı göstermeye davet etmektedir. Bu bağlamda, medya özgürlüğü ve insan hakları alanında farkındalığı artırmak için konferanslar, seminerler ve eğitim atölyeleri düzenlenmektedir.
Azerbaycan’daki basın, Rus İmparatorluğu ve Sovyet dönemi ile bağımsızlık ve modern dönemdeki değişimlerle şekillenen karmaşık bir geçmişe sahiptir. Bugün, bağımsız medya ve sosyal medya platformları, mevcut ekonomik, siyasi ve sosyal mücadelesinde önemli bir rol oynamaktadır. Azerbaycan’daki basın ortamının geleceği, iç ve dış dinamiklere bağlı olarak şekillenecek ve bu süreçte bağımsız seslerin önemi giderek artacaktır.
