Umut BENAM:
Heris, Güney Azerbaycan’da Tebriz’in yakınlığında yer alan ve Heris ilçesinin merkezi olan bir şehirdir. Arkeolojik incelemeler, bu bölgenin geçmişte birçok tarihi medeniyete ev sahipliği yaptığını göstermektedir. Heris, Tebriz’e yaklaşık 60 km uzaklıktadır. Geçmişten bu yana Azerbaycan’ın şehir ve köylerinde en yaygın sanayi, dokumacılık ve halıcılık olmuştur. Tebriz’in ipek ürünleri, kalite ve miktar açısından diğer şehirlerin ürünlerinden üstündü. Şehirde yılda yaklaşık altı bin çuval ipek üretilirdi. 18. yüzyılda Azerbaycan’da, özellikle Tebriz ve Heris’te dokunan halılar bugün Batı Avrupa’nın birçok müzesini süslemektedir. Safeviler öncesi dönemlere ait Heris halılarının tarihiyle ilgili yazılı belgeler bulunmamaktadır.
Heris ve Tamamen İpek Halıcılık Tarihi
Rübi Reşidi vakfiyesindeki kayıtlara göre, Heris, 7. ve 8. yüzyıllarda büyük ve gelişmiş bir köy olarak tanımlanabilir. Bölgenin iklimi nispeten soğuk ve yarı kuraktır; Acı Çayı, Zerneg ve Meyneng nehirleriyle mineralli su kaynakları bu bölgeden akmaktadır. İlhanlılar ve onların haleflerinin yönetiminden kalma önemli tarihi yapılar arasında Şeyh İshak Türbesi (Hanmerud köyünde), Meyneng, Hıg mezarlıkları, Cemalabad Taş Camii ve Esneg Camii (8. yüzyıl) yer alır. Heris halıcılık tarihini gösteren örneklerden biri Barug köyündeki taş yazıttır. Bu taşta halı dokuma makası ve bıçağı tasvir edilmiştir. Bölgedeki mezar taşlarında da geometrik motifler, bitki desenleri ve servi ağaçları işlenmiştir.
Heris halkının çoğu tarım ve hayvancılıkla uğraşırken, halıcılık kadınlar tarafından geleneksel yöntemlerle kesintisiz olarak sürdürülmektedir. Halıcılık Heris’in yanı sıra Bahşayiş, Karaca, Guravan, Nemrevir, Zerneg, Terkeyiş, Esneg, Kelveng ve Bilverdi gibi bölgelerde de yapılmaktadır. Bölgedeki tarihi kalıntılar, Heris’te halıcılığın uzun bir geçmişe sahip olduğunu doğrulamaktadır.
Çağdaş Heris Halıları
İran Halısı adlı bir eserde, bu bölgedeki dokumacıların, benzer bir yeteneğin yalnızca Türkiye’nin Uşak şehrinde görülebileceği, şemaları tamamen hafızalarından dokuduğu belirtilmiştir. Bir ziyaret sırasında bir köydeki tezgâhta dikkat çekici bir halı görülmüş ve halının taslağı sorulduğunda, dokumacı, İngiltere’nin Manchester şehrinde üretilen bir kumaş mendili model olarak kullanmıştır. Bu, Heris halı dokumacılarının doğaçlama becerilerini ve sanatsal yeteneklerini gözler önüne sermektedir.
Heris Halılarının Tasarımları
Heris halılarında kullanılan desenler genelde nesneler veya hayvanlarla olan benzerliklerine göre adlandırılır. Bazı desenler bölge halkı arasında yaygınken, bazıları sadece belirli ailelerde kullanılır. Bu nedenle, özel desenler bazen adlandırılmamış ya da yalnızca aile içinde tanınır olmuştur. Eski bir gelenek olarak, Herisli kızlar çeyizleri için bir halı dokur ve bu becerilerini gelecek nesillere aktarırdı.
Heris halılarının çağdaş tasarımları arasında Taciri, Hayat, Hacı Azim, Ağa Ali Eşref, Çilingeri, Emir Erselan (Gön Papak), Kef Sade, Bedüstan, İsmail Bey, Ali Bey, Yedi Gül, Dastmal, Samad Hani, Pişikli, Saburi (Sel Aparan), Kara Kaş, Rahele, Afşan Memuli, İğde Gülü (Sinçit Çiçeği), Yedi Göl, Gaç Hatun (Taş Hatun) ve Lacivert Türenc gibi örnekler yer alır.
Tüm bu tasarımlar, “afşan” deseni hariç, genellikle “leçek-turunc” tarzında dokunur. Tüm tasarımların ortak özelliği, kırık ve geometrik çizgilere sahip olmalarıdır. Heris halılarının desenleri genellikle “leçek-turunc” tarzındadır ve yerel tabirle buna “göşe-göbek” denir. Ünlü çaydani (semaver) bordürleri, Heris halılarında genellikle üç bölümlüdür: bir geniş bordür ve bu geniş bordürü çevreleyen iki dar bordür. Geniş bordürün zemin rengi genellikle koyu seçilir, bu da halının ana desenlerinin daha fazla ön plana çıkmasını sağlar. Orta turunc genellikle halının zeminine hakimdir ve büyük bir alanı kaplar. Leçekler ise çoğunlukla orta turunc ile büyük benzerlik gösterir. Geçmişte Heris halı dokumacıları, genellikle desen kullanmazlardı ve halılarını hafızalarına dayanarak dokurlardı. En fazla, halı tezgahının yanına asılı olan başka bir halının ya da kumaş deseninin yardımıyla çalışırlardı.
